Cień historii. Olecko - stolica Mazur Garbatych

Olecko leży na wschodnich krańcach Pojezierza Mazurskiego, na szlaku łączącym Krainę Wielkich Jezior Mazurskich z Pojezierzem Suwalsko-Augustowskim. Ponieważ jesteśmy na Mazurach Garbatych, teren nie jest już płaski ale bardziej pagórkowaty – wzniesienia sięgają od 121 m n.p.m. w południowej części gminy do 220 m n.p.m. w części północno-wschodniej. Działalność lodowca pozostawiła w gminie Olecko ślady w postaci 15 jezior.

Najstarsze ślady obecności ludzi

Najstarsze ślady pobytu ludzi na terenie wschodnich Mazur i ziemi oleckiej pochodzą sprzed 11 tys. lat p.n.e. Okolice Olecka zasiedlała ludność tzw. kultury lyngbijskiej, której obozowiska zlokalizowano m.in. w Puchówce na terenie gminy Wieliczki.

Później na obszar dzisiejszych Mazur przybyła ludność utożsamiana z Bałtami, której kulturę określano mianem kurhanów zachodniobałtyckich. Na podstawie wykopalisk można wnioskować, że już kilka tysięcy lat temu mieszkali tutaj ludzie.

Spotkanie dwóch władców i powstanie Olecka

Zaczątkiem miasta był zameczek myśliwski Olecko. Akt lokacyjny dla miasta został wydany z datą 1 stycznia 1560 r. Niektórzy historycy niemieccy łączą założenie Olecka ze spotkaniem w zamku myśliwskim księcia Albrechta w 1560 r. z królem polskim, Zygmuntem Augustem. Okazją do spotkania miało być wspólne polowanie w puszczy.

Na pamiątkę spotkania postanowiono założyć dwa miasta w po obu stronach granicy – po stronie polskiej Augustów (od imienia króla), po pruskiej – Margrabowa (od tytułu księcia Albrechta). Ludność polska używała równolegle nazwy Olecko. Miasto otrzymało prawo urządzania czterech jarmarków rocznie, jednakże nie stało się nigdy poważniejszym ośrodkiem handlowym.

Rozwój miasta hamowały klęski żywiołowe, takie jak pożary, epidemie oraz zniszczenia wojenne. Powodowały one straty materialne, ubytki ludności polskiego pochodzenia oraz niemal całkowite zniszczenie zabytków architektury.

Zniszczenia miastu przyniosły pożary w końcu XVII i na początku XVIII w., najazd tatarski w latach 1656–1657, epidemia dżumy, która w latach 1709–1711 pochłonęła na terenie ówczesnego starostwa oleckiego ok. 11 tysięcy osób (w samym Olecku ocalało zaledwie 78 osób).

W okresie wojen napoleońskich, 25 czerwca 1807 roku do Olecka wkroczyła polska dywizja pod dowództwem gen. Zajączka. W 1821 roku w mieście powołano Powiatowe Towarzystwo dla Rozwoju Hodowli Bydła i Koni.

Cztery lata później rozpoczął pracę Sąd Miejski i Okręgowy. W 1844 roku w Olecku gościł przejazdem król Fryderyk Wilhelm IV. W latach 50. powstały w mieście Powiatowa Kasa Oszczędności oraz Męskie Stowarzyszenie Śpiewacze.

W 1860 roku Olecko otrzymało własny urząd pocztowy. W latach 1866-1867 na miasto spadła epidemia tyfusu, która rozprzestrzeniała się szybko za sprawą klęski głodu.

W tym okresie powołano sierociniec dla dzieci im. Ballnusa. W 1879 roku miasto uzyskało połączenie kolejowe Gołdap-Olecko-Ełk.

Ostoja polskości na Mazurach

Według danych pruskich w 1831 r. Polacy stanowili 84,4% mieszkańców powiatu, a według szacunków 90%. Z Oleckiem związani byli ludzie protestujący przeciwko akcji germanizacyjnej na Mazurach.

W roku 1659 urodził się tu Jan Moneta – lektor języka polskiego w gimnazjum akademickim w Gdańsku. W Wojnasach (Gmina Wieliczki) koło Olecka przyszedł na świat w 1790 roku Krystyn Lach Szyrma – pisarz i uczony, profesor filozofii na Uniwersytecie Warszawskim.

W Olecku żył i pracował w latach 1820–1837 pastor A. F. Czygan – założyciel i redaktor pisma „Nowiny o Rozszerzeniu Wiary Chrześcijańskiej”. Przewodniczył on w 1836 roku synodowi pastorów mazurskich w Olecku, na którym to podjęto uchwałę przeciwko usuwaniu języka polskiego ze szkół na Mazurach.

Tu wreszcie w 1856 roku urodził się Karol Sembrzycki – redaktor pism dla ludności polskiej: „Mazur Wschodnio-Pruski”, wydawca kalendarzy i działacz oświatowy.

Kolej przyspiesza rozwój Olecka

W drugiej połowie XIX wieku szybszy rozwój miasta wiązał się z budową połączeń drogowych i kolejowych. W 1879 przez Olecko poprowadzono linię Ełk–Wystruć, a w 1908 uruchomiono połączenie z Giżyckiem. Na początku wieku XX zbudowano sieć kolejek wąskotorowych, w tym stację Olecko Wąskotorowe.

Począwszy od lat 70. XIX wieku stworzono także szereg urządzeń komunalnych i usługowych: gazownię, elektrownię, wodociągi i kanalizację, rzeźnię i chłodnię. Wskutek germanizacji, już po włączeniu miasta do Niemiec (1871), u schyłku XIX w. udział Polaków w populacji powiatu spadł poniżej 50%.

I wojna światowa i okupacja Olecka

Pierwszy światowy konflikt przyniósł Olecku nie tylko zniszczenia ale również okupację rosyjską. Olecko i najbliższe okolice miasta były miejscem krwawych walk niemiecko-rosyjskich w latach 1914–1915.

Odbudowę przeprowadzono jeszcze w czasie wojny, przy szczególnym wsparciu partnerskiego powiatu Bergisch Gladbach z Nadrenii.

Plebiscyt w powiecie oleckim w 1920 roku zakończył się przytłaczającym sukcesem Niemiec. Z 28 627 oddanych w powiecie głosów jedynie dwa padły za Polską.

Dla upamiętnienia zwycięstwa odniesionego w plebiscycie i zatarcia słowiańskiego brzmienia obu historycznych nazw miasta Niemcy w 1928 nazwali je Treuburg („Wierny Gród”).

Nazwę tę w 1933 roku rozciągnięto na cały powiat, nazywany dotąd oleckim (Kreis Oletzko).

II wojna światowa - hekatomba dla Mazur

Żołnierze Armii Czerwonej na teren powiatu wkroczyli w styczniu 1945 r. W wyniku podpaleń legło w gruzach 80 %  zabudowy miasta. 3 czerwca 1945 r. komendant radziecki przekazał miasto administracji polskiej.

Rozpoczęto proces wysiedlania pozostałej w mieście ludności niemieckiej i przyjmowania polskich osadników.

Wojska radzieckie opuściły miasto 15 września 1945.

Po wojnie usunięto i częściowo odbudowano zniszczenia, rozwinął się przemysł rolno-spożywczy i tekstylny oraz fabryka domów dla rolnictwa. Rozwinęło się także podmiejskie budownictwo mieszkaniowe, powstały nowe szkoły i obiekty użyteczności publicznej.

W Olecku warto zobaczyć:

• Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego
• Zabytkowe molo nad Jeziorem Olecko
• Zabytkowy układ urbanistyczny miasta XVI-XIX w.
• Rynek wytyczony w kształcie nieregularnego trapezu wraz z lokacją miasta, o wymiarach 255 × 215 × 228 × 225 m – pod względem powierzchni największy w Polsce i jeden z największych w Europie.
• Silnie zgeometryzowana sieć ulic wychodzących z narożników rynku; tradycyjna, zwarta zabudowa została w większości zastąpiona po zniszczeniach 1945 r. luźną zabudową osiedlową i zachowała się jedynie od północno-wschodniej strony rynku.
• Dawny kompleks zamkowy  – obiekt obronny istniał tu już w czasach staropruskich. W czasach krzyżackich, zbudowano w tym miejscu pałacyk myśliwski dla dostojników Zakonu. Przypuszczać można, że zameczek powstał na miejscu starej budowli warownej, o czym świadczy plan miasta Olecka z XVIII w. W późniejszym rejestrze budowli i zabytków wschodniopruskich istniał zapis rozpoczęcia w 1654 r. budowy okazałego zamku. W XVIII w. obiekt jednak zaczął podupadać, a w 1822 r. spłonął całkowicie i nie został już odbudowany. Pod koniec XIX w. ruiny zamku zostały usunięte, a na ich miejscu stanął w 1897 r. neogotycki budynek starostwa powiatowego. W czasie robót wykopaliskowych, prowadzonych w latach 80-tych XX wieku od strony południowej budynku starostwa odsłonięto fragmenty konstrukcji dawnego zamku z wyraźnie widoczną basztą narożną.
• Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego – (budowa kościoła 1859-1861), kaplica II poł. XIX w.
• Skocznia i drewniane molo wchodzące w jezioro, pochodzące z ok. 1930 r.
• Pomnik ofiar I wojny światowej z kompleksem sportowym, rekreacyjnym i parkowym powstał ok. 1928 r.
• Chata mazurska, drewniana pochodząca z lat 20.
• Zabytkowy młyn wodny pochodzący z 1895 r. położony nad rzeką Legą (obecnie elektryczny).
• Wieża ciśnień wybudowana na przełomie XIX-XX w.
• Zabytkowa kamienica wybudowana pod koniec XIX w., mieszcząca się na Placu Wolności pod numerem 17.
• Hotel Kronprinz, obecnie dom mieszkalny, przy Placu Wolności pod numerem 14.
• Szereg domów mieszkalnych murowanych, których budowę datuje się na koniec XIX i początek XX w. (ul. Armii Krajowej, 11 Listopada, Grunwaldzka, Kolejowa, plac Wolności).

fot. fotopolska.eu