Cień historii. Ostróda – wyjątkowe miasto na krańcach Mazur

Leżąca nad Drwęcą Ostróda zwana jest stolicą Mazur Zachodnich. Atut miasta to wyjątkowe położenie. W jego granicach jest pięć jezior, w okolicy kilkanaście, a wokół piękne lasy. Można tu łatwo dojechać i dopłynąć.

Najstarsza historia regionu Ostródy

Pierwsze ślady pobytu człowieka w okolicach Ostródy pochodzą ze schyłku starszej epoki kamienia czyli paleolitu i datować je można na ok. 10.000 lat przed naszą erą. Świadczą o tym zebrane z wydm pod Ostródą narzędzia kamienne, typowe dla ludności świderskiej, nazwanej tak od miejscowości Świdry Wielkie pod Warszawą. Archeolodzy są zgodni, iż w VI i V wieku p.n.e. na teren Prus przybyli Prabałtowie i siłą zajęli te tereny. Na przełomie dwóch er zaszły zmiany etniczne i kulturowe. Na Pomorze zaczęły przenikać plemiona germańskie.

Między II a IV w. n.e. zarejestrowano osady w Lubajnach i Wałdowie oraz cmentarzyska w Wałdowie i Zwirzewie. W okolicach Ostródy zarejestrowano grodziska: w Brzydowie, Durągu, Grabinku, Kajkowie, Lichtajnach, Morlinach, Pietrzwałdzie, Tyrowie, Ornowie i Zajączkach, osady w Durągu, Grabinie, Lipowie, Lubajnach, Ostródzie, Wałdowie, oraz cmentarzyska w Napromie i Warlitach Wielkich. Pochodzą one z X-XII wieku, a materiał zabytkowy w postaci ceramiki nawiązuje formą i sposobem zdobienia do ceramiki słowiańskiej. Grodziska zakładano w miejscach z natury obronnych i dodatkowo umacniano wałami drewniano - ziemnymi i fosami wypełnionymi wodą. Osady zakładano przeważnie nad jeziorami.

Początki znanej nam Ostródy

Geneza nazwy miasta związana jest z miejscowością Osterode w górach Harzu w Dolnej Saksonii. Z tego miasta pochodzili pierwsi dolnosaksońscy osadnicy. W źródłach spotykamy się między innymi z następującymi odmianami nazwy: Ostirroda, Osterroda, Osteroda, Osterode, Osterrodt.

Początki tego mazurskiego miasta sięgają drugiej połowy XIII wieku. W okolicach 1270 roku, a najpewniej w roku 1302 Zakon Krzyżacki, w miejsce staropruskiego grodu, wzniósł warownię. Wokół niej zaczęło rozwijać się osiedle.

Władze krzyżackie w roku 1341 utworzyły osobne komturstwo ostródzkie – jeden z 27 okręgów w państwie. Prawo miejskie chełmińskie otrzymała Ostróda prawdopodobnie w 1329 roku od komtura dzierzgońskiego Lutra z Brunszwiku. Informacje dotyczące tego dokumentu zachowały się w potwierdzeniach lokacji z lat 1335 i 1348. W tym okresie Ostródę zamieszkiwali głównie Niemcy, Prusowie i częściowo Polacy.

W połowie XIV wieku miasto pełniło funkcję siedziby prokuratorów w komturstwie dzierzgońskim. W drugiej połowie XIV wieku komtur Günther von Hohenstein rozpoczął budowę zamku. Miasto wokół zamku rozbudowywano przez cały omawiany okres. 18 lipca 1410 roku wojska polsko–litewskie zajęły Ostródę. 22 lipca mieszkańcy złożyli hołd wierności królowi polskiemu.

Władysław Jagiełło nadał Ostródę jako lenno księciu Januszowi Mazowieckiemu. 19 września miasto ponownie przejęli Krzyżacy. Do założonego w 1440 roku Związku Pruskiego skierowanego przeciw Zakonowi przystąpiło 13 delegatów ostródzkiego rycerstwa. Od roku 1525 miasto było siedzibą starostwa, a następnie od 1818 roku powiatu.

Istnienie szkoły w mieście jest poświadczone w źródłach z początku XV wieku. Od XVI do XVIII wieku funkcjonowały oddzielnie szkoły polska i niemiecka. W 1825 roku zostały połączone. Przed wybuchem II wojny światowej w Ostródzie działały cztery szkoły podstawowe, dwa gimnazja, szkoła zawodowa i szkoła gospodarstwa domowego.

Wielki pożar, który prawie zniszczył Ostródę

W XVI–XVIII wieku w Ostródzie krzyżowały się ważne drogi handlowe. Jedna z dróg lądowych biegła od Warszawy przez Mławę, Działdowo, Nidzicę, Ostródę, Morąg do Elbląga i Gdańska. Kolejnym popularnym szlakiem była trasa Gdańsk - Ostróda przez Elbląg, Pasłęk, Morąg, Ruś i Szeląg. W pierwszej połowie XVII wieku miasto ucierpiało z powodu zarazy, a następnie stacjonowania wojsk szwedzkich Gustawa Adolfa.

W 1788 wybuchł pożar, który strawił prawie całe miasto. Po pożarze opustoszała i zniszczona Ostróda liczyła zaledwie 400 mieszkańców.

W 1807 roku na zamku w Ostródzie gościł cesarz Napoleon Bonaparte. Napoleon spędził w mieście ponad dwa miesiące (od 21 lutego do 1 kwietnia), po czym przeniósł się do pałacu hrabiów Dohna–Finckenstein w Kamieńcu koło Susza. W tym okresie pojawiła się nowa nazwa jeziora Załk, które zaczęto nazywać Jeziorem Francuskim.

Do roku 1848 ze względu na dużą liczbę stodół i słomiane strzechy domów mieszkalnych obowiązywał zakaz palenia tytoniu na ulicach. Miasto w XIX i na początku XX wieku wyróżniało się znacznym odsetkiem osób trudniących się zawodem szewca. W roku 1835 było ich 46, w 1851 liczba wzrosła do 50, aby w 1904 roku osiągnąć wynik 124 osób.

W latach 1883–1884 pod redakcją Jana Karola Sembrzyckiego ukazywało się pismo "Mazur", zaś na początku XX wieku Franciszek Pośpieszyński wydawał "Gońca Mazurskiego".

W latach 1871-1873 powstała magistrala kolejowa Toruń – Iława – Ostróda – Korsze – Wystruć. Magistrala stała się jednym z odcinków szlaku łączącego Paryż z Petersburgiem.

Plebiscyt. Ostróda nie przyłącza się do Polski

W 1920 roku odbył się plebiscyt na Warmii i Mazurach. Niemiecka propaganda przekonała ludność, że są odrębną wspólnotą regionalną różniącą się od Polaków. Wynik plebiscytu był niekorzystny dla Polski. Z powiatu ostródzkiego tylko 3 wsie zostały przyłączone do Polski. Po wybuchu II wojny światowej gestapo aresztowało w Prusach polskich działaczy, nauczycieli, urzędników, z których wielu zginęło.

W 1945 roku po ataku na Prusy Wschodnie Armii Czerwonej, władze niemieckie zarządziły przymusową ewakuację ludności do Niemiec. Ludność napływowa zaczęła się osiedlać w pierwszej kolejności przy głównych szlakach kolejowych, m.in. wokół Ostródy.

W czasie II wojny światowej miasto zostało zniszczone w 60%.

W Ostródzie warto zobaczyć.

Zamek

Najstarszy zabytek budownictwa gotyckiego znajduje się przy ul. Adama Mickiewicza 22. Pierwsza wzmianka o drewnianej warowni pochodzi z około 1300 r. Nową budowlę wzniesiono w latach 1349- 70. Po zniszczeniach z 1381 r. odbudowano zamek w latach 1407- 10, wtedy wzmocniono go murem i fosą. Zamek posiadał trzy kondygnacje i wieżę. Zbudowany był na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Podczas pożaru w 1788 r., na skutek wybuchu zamkowej prochowni, wschodnie skrzydło uległo zniszczeniu. Otaczającą fosę zasypano w XVIII w. Budynek spalono doszczętnie pzez Armię Czerwoną w 1945 r., odbudowano w latach 90. XX w. Obecnie mieści się w nim Centrum Kultury i Muzeum.

Kościół św. Dominika Savio

Mieści się przy placu Tysiąclecia Państwa Polskiego. Zbudowany w początkach XIV wieku w stylu romańskim jako kościół misyjny, płacący świętopietrze, a więc uniezależniony od Krzyżaków. Przed reformacją był kościołem katolickim, następnie stał się miejscem kultu religijnego ewangelików. W latach 1836–1848 odprawiał tu nabożeństwa w języku polskim pastor Gustaw Gizewiusz. Budynek został całkowicie spalony w 1945 roku przez armię sowiecką, od 1981 odbudowywany i udostępniony wiernym.

Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

Kościół, zbudowany na wzgórzu górującym nad starym centrum i jeziorem, jest budowlą ceglaną, neogotycką. To świątynia trójnawowa, halowa, z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium i wieżą od strony płd. We wnętrzu gwiaździste sklepienie podtrzymywane jest przez okrągłe filary. 18-głosowe organy pochodzą z 1892 r. Ołtarz główny, ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej (dawniej św. Józefa), ambona, stacje Drogi Krzyżowej, konfesjonały i ławki powstały na początku XX w. W oknach kościoła znajdują się witraże z przełomu wieku XIX i XX.

Kościół Ewangelicko- Metodystyczny

Wybudowany w latach 1907-1909 w stylu neogotyckim kościół ewangelicki. Projektantem budowli był znany berliński architekt Oskar Hossfeld. Po II wojnie światowej, z uwagi na brak duchownych wyznania ewangelicko- augsburskiego, opiekę nad wiernymi przejęli metodyści., którzy stali się właścicielami budowli. Po kilku latach odrodziła się parafia ewangelicko- augsburska, która do dziś współużytkuje świątynie. Na wieży świątyni zlokalizowany jest punkt widokowy.

Pomnik Jedności Europejskiej

Zlokalizowany przy Placu 1000-lecia. Przed II wojną światową tzw. Fontanna Trzech Cesarzy, odsłonięta w 1907 r. dla upamiętnienia Wilhelma I, Fryderyka III i Wilhelma II, którzy  tym samym roku panowali w Niemczech. Pierwotny wygląd pomnikowi przywrócono 1 maja 2004 roku, w dniu wejścia Polski do Unii Europejskiej.

Pomnik Tadeusza Kościuszki

Zlokalizowany przy ul. Adama Mickiewicza. Pomnik wykonali ostródzcy kajakarze tuż po II wojnie światowej. Przed 1945 rokiem monument poświęcony był mieszkańcom miasta poległym w wojnach pruskich z lat 1864-71.

Wieża Bismarcka

W pobliżu Parku Collinsa znajduje się dziesięciometrowa wieża Bismarcka, przypominająca latarnię morską. Zbudowana została w 1902 roku z ciosanych kamieni. Jest to pierwsza tego typu budowla w Prusach Wschodnich, jedna z 17, które zachowały się w Polsce do dziś. Co najmniej do 1905 roku, w urodziny kanclerza, w umieszczonej na jej szczycie miedzianej misie rozpalano ogień. Na południowej ścianie podwaliny przymocowany był kamień z piaskowca z wykonaną  z brązu metrową płaskorzeźbą z wizerunku Otto von Bismarcka.

Wieża Ciśnień

Przy ul. Drwęckiej znajduje się wieża ciśnień zbudowana w roku 1903 przez niemiecką firmę Grove, wykonawcę miejskich wodociągów w latach 1903- 1904. Żelazny zbiornik mieścił 400 m3 wody i mógł zaspokoić potrzeby 26 000 osób.

Zabytkowe kamienice

Kamienice z XIX i początku XX w. znajdujące się głównie przy ulicach: Adama Mickiewicza, Henryka Sienkiewicza, Jana Pawła II, Stefana Czarnieckiego, Juliusza Słowackiego, 11 Listopada i Armii Krajowej. Przed 1945 rokiem stanowiły własność ostródzkiej klasy średniej.

Zbudowana w 1904 roku willa Wirtha, właściciela ostródzkiego tartaku. Jeden z ładniejszych budynków secesyjnych w mieście.

Budynek Urzędu Miejskiego

Zbudowany w stylu pseudoklasycystycznym w 1878 roku, a rozbudowany w 1901. Pierwotnie był siedzibą ówczesnego starostwa powiatowego, a obecnie jest siedzibą Urzędu Miasta.

Budynek Liceum Ogólnokształcącego

Został zbudowany według projektu czołowego architekta królewieckiego Fritza Heitmana w latach 1905- 07, murowany, eklektyczny. W roku 1945 spalony został dach budynku, któremu po remoncie nadano lukarnowe okna.

Budynek dawnego Sądu Rejonowego

Gmach zbudowano w 1900 roku i rozbudowano w latach 1932-33. Do początku XXI wieku służył wymiarowi sprawiedliwości. Obecnie mieści się w nim ostródzka parafia ewangelicko- augsburska.

Budynek Szkoły Podstawowej Nr 2

W latach 1907- 1926 był siedzibą szkoły średniej dla dziewcząt, Liceum Cesarzowej Augusty Wiktorii, od 1926 roku Północnej Szkoły Powszechnej dla Chłopców. W sierpniu 1914 roku, mieścił się tu sztab dowodzących niemiecką 8 armią generałów Hindenburga i Ludendorffa.

Białe Koszary

Zlokalizowane przy ul. Jana III Sobieskiego. Decyzja o ulokowaniu w mieście pułku artylerii dotarła do miejskich władz w 1909 roku. Uroczyste powitanie pułku miało miejsce 20 września 1913 roku na miejskim rynku. W latach 20. XX wieku na terenie koszar utworzono dwie szkoły dla chłopców i dziewcząt. W chwili obecnej w koszarach mieszczą się urzędy (starostwo powiatowe, sąd i prokuratura oraz urząd gminy), lokale usługowe, siedziby firm i budynki mieszkalne.

zdjęcia: fotopolska.eu

Na podstawie: Encyklopedia Warmii i Mazur, Urząd Miejski w Ostródzie.