Olsztynek

Wbrew pozorom Olsztynek leży na terytorium Mazur. Przepięknie lokowane miasto, słynne z imponującego skansenu z imponującymi zabytkami. Warto to miasteczko koniecznie odwiedzić, wybierając się w kierunku zachodniego skraju Mazur.

Miasto powstało na obszarze zamieszkanym pierwotnie przez pruskie plemię Sasinów. Akcja kolonizacyjna prowadzona przez zakon krzyżacki rozpoczęła się w połowie XVI wieku. Z inicjatywy komtura ostródzkiego Gunthera von Hohensteina na obszarze dzisiejszego miasta wzniesiono zamek, wokół którego zaczęła się rozwijać osada rzemieślniczo-handlowa.

W 1359 roku osada otrzymała prawa miejskie oraz nazwę Hohenstein. Miasto otrzymało 47 łanów na prawie chełmińskim. Wkrótce obok zamku wniesiono kościół. Mieszkańcami ówczesnego Olsztynka był zamożny i wpływowy patrycjat niemiecki; pozostali mieszkańcy byli Polakami z terenu Mazowsza. Począwszy od 1410 roku Olsztynek był jedną z licznych ofiar konfliktu polsko-krzyżackiego. Zniszczeniu uległ zamek, kościół i dwa młyny.

W okresie wojny trzydziestoletniej Olsztynek przyłączył się do antykrzyżackiej koalicji reprezentowanej przez Związek Pruski. Traktat pokojowy z 1466 roku pozostawiał Olsztynek w rękach Zakonu.

W 1651 roku miejscowość została strawiona przez pożar. Cztery lata później w mieście pojawiły się wojska szwedzkie. Przymusowe kwaterunki, rabunki i kontrybucje doprowadziły do zubożenia mieszkańców. Po najeździe tatarskim w Olsztynku wybuchła epidemia dżumy. Zabiła 300 z ogólnej liczby 800 mieszkańców. Kolejnym ciosem był pożar w 1685 roku. Spłonął kościół, ratusz, praktycznie wszystkie domy należące do mieszczan. Na początku XVIII wieku na miasto powtórnie spadła wielka epidemia dżumy. Olsztynek do 1711 roku utracił połowę mieszkańców. W 1804 roku następny pożar pochłonął plebanię ewangelicką, ratusz, domy, stajnie i spichlerze.

30 grudnia 1806 roku do Olsztynka wkroczyły francuskie oddziały. Wokół miasta obozowało 12 tys. żołnierzy. Rekwizycje, kontrybucje i samowola żołnierzy doprowadziły do klęski głodu.

Olsztynek wszedł w fazę spokojnego, ale widocznego rozwoju w drugiej połowie XIX wieku. Budowa szosy do Ostródy i Nidzicy, uzyskanie połączenia kolejowego, budowa szpitala w widoczny sposób wpłynęły na ożywienie społeczno-gospodarcze miasta.

W czasie II wojny światowej działał tu obóz jeniecki. Oddziały Armii Czerwonej wkroczyły do miasta 22 stycznia 1945 roku. Zostało ono zniszczone w 70%.

Pierwsi polscy osadnicy z powiatu mławskiego przybyli do Olsztynka latem 1945 roku. We wrześniu tego roku miejscowość liczyła 854 mieszkańców (w tym 53 Mazurów i 140 Niemców). Po wysiedleniu ludności niemieckiej napłynęła kolejna fala osadników z Wileńszczyzny i Wołynia. 

Zabytki w Olsztynku

• Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa
• Ratusz (1915-1923) oraz ustawiony przed nim kamienny lew z lat 20-tych XX w.
• Budynek dawnej plebanii ewangelickiej
• Zamek krzyżacki
• Mury obronne z XIV w.
• Pozycja Olsztynecka
• Kościół ewangelicki w Olsztynku
• Wieża ciśnień (1905)
• Wieża ciśnień (1935)
• Domy przy ul. Warszawskiej, Świerczewskiego, Zamkowej, Ratuszowej, Dom Mrongowiusza
• Cmentarz ewangelicko-augsburski (I. połowa XIX w.)
• Cmentarz ewangelicko-augsburski (XIX w.)
• Cmentarz rzymskokatolicki (XIX w.)

Skansen w Olsztynku

Olsztynecki skansen należy do jednych z najstarszych w Polsce. Jego początki się­gają 1909 roku, kiedy to władze Królewca podjęły decyzję o stworzeniu muzeum na wolnym powietrzu. Pod zabudowę obiektu przeznaczono pobrzeża wąwozu z kanałem między stawami na skraju Ogrodu Zoologicznego w Królewcu. W założeniach programowych poza budownictwem ludowym przewidziano część archeologiczną. W trakcie realizacji bazowano na kopiach i w niewielkim stopniu na ory­ginałach. Poczynając od 1910 roku zbudowano 24 obiekty architektury, były też 2 archeologiczne - grodzisko z Prakwic i kurhan z grobem skrzynkowym z Sambii. Wśród zabytków budownictwa ludowego połowę stanowiła zabudowa z Małej Litwy, bardzo skromnie reprezentowane były Mazury i Sambia.

Po wojnie skansen pozostawał przez kilka lat bez stałej opieki. Wtedy to uległy rozproszeniu eksponaty, a w obiektach architektonicznych powstały liczne uszkodzenia. Pod koniec lat czterdziestych przystąpiono do prac zabezpieczających i remontowo-konserwatorskich, które trwały do połowy lat pięćdziesiątych. Wykonywane były na zlecenie i pod merytorycznym nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie

Wraz z postępującą rozbudową powstały warunki do przekształcenia skansenu z dniem 1 stycznia 1969 roku w placówkę autonomiczna, pod nazwą Muzeum Budownictwa Ludowego Park Etnograficzny w Olsztynku. Usamodzielnienie olsztyneckiego skansenu przyczyniło się do znacznie szybszego rozwoju. Nastąpiła możliwość gromadzenia muzealiów ruchomych (m.in. na wyposażenie i wystrój wnętrz udostępnianych dla zwiedzających) oraz organizowania biblioteki o charakterze naukowym i popularnonaukowym. W latach siedemdziesiątych zespół obiektów budownictwa ludowego wzrósł niemal dwukrotnie.

Od stycznia 1985 roku włączono do MBL PE dwa obiekty muzealne na terenie zespołu staromiejskiego Olsztynka: tzw. „Dom Mrongowiusza" oraz Salon Wystawowy w odbudowanym na cele muzealne dawnym kościele ewangelickim. W „Domu Mrongowiusza" znajdują się dwie niewielkie, stale ekspozycje poświęcone K. C. Mrongowiuszowi i jeńcom wojennym Stalagu I B Hohenstein. W Salonie Wystawowym organizowane są ekspozycje czasowe o bardzo zróżnicowanej problema­tyce, zarówno regionalnej, ogólnopolskiej jak i dotyczącej kultur pozaeuropejskich.

Niektóre z obiektów wartych uwagi na terenie skansenu:

• drewniany kościół z niezależną dzwonnica, która wzorowana była na istniejącym do dziś kościele we wsi Mańki,
• zagrody z chałupami, budynkami gospodarczymi czy stodołami,
• domy podcieniowe,
• cztery wiatraki (dwa typu paltrak, po jednym typu koźlak i holender); ostatni z nich został w całości udostępniony do zwiedzania,
• szkoła wiejska z XIX wieku,
• warsztat szewski,
• młyn wodny,
• malowane meble ludowe pochodzące z: Warmii, Powiśla i Mazur,
• oryginalny wóz cygański z początku XX wieku.